ODZNACZENIA POWSTAŃCZE



          W czasie Powstania Warszawskiego 1944 r. zasłużonym Powstańcom nadawano trzy odznaczenia bojowe: Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Walecznych i Krzyż Zasługi z Mieczami. We wnioskach odznaczeniowych wystawianych przez przełożonych i zatwierdzanych przez Dowódcę Armii Krajowej figurowały często pseudonimy zamiast nazwisk.


wniosek na odznaczenie Krzyżem Walecznych

          W niektórych przypadkach utrudniało to późniejszą pracę komisji weryfikacyjnych, które po wojnie w Londynie potwierdzały fakt nadania odznaczeń, a w przypadku Krzyży Virtuti Militari dodatkowo nadawały numery krzyżom. W walczącej stolicy rzadko odbywały się dekoracje zasłużonych żołnierzy. Czasami wręczano Krzyże Walecznych z przedwojennych zapasów. Nieraz wymieniano kawalerów odznaczeń przed frontem oddziałów i wręczano legitymacje. Formalne dekoracje miały odbyć się po wojnie.


          legitymacja


          zaświadczenie

          Niestety, historia żołnierzy AK potoczyła się tragicznie w latach powojennych. Bohaterowie Powstania często nie doczekali się należnych im honorów, byli pomijani i otoczeni zapomnieniem.
          Specyfika konspiracji i walki powstańczej spowodowała, że niektórzy kawalerowie Orderu Virtuti Militari to najwyższe polskie odznaczenie bojowe otrzymali bez należnego mu numeru. Każdy Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari ma bowiem swój kolejny numer nadawany od momentu ustanowienia Orderu.
          Trwająca przez wiele powojennych lat wroga atmosfera wobec AK spowodowała, że część kombatantów walk powstańczych do chwili obecnej nie otrzymała należnych im odznaczeń, takich jak Krzyż AK, Krzyż Partyzancki, Medal za Warszawę należnych im za sam udział w konspiracji i Powstaniu Warszawskim 1944. Czasami przyczyną tego stanu rzeczy były również luki w dokumentacji spowodowane szczególnymi warunkami konspiracji.

Maciej Janaszek-Seydlitz



Order Wojenny Virtuti Militari
Krzyż Walecznych
Krzyż Zasługi z Mieczami
Medal Wojska
Medal za Warszawę
Krzyż Partyzancki
Krzyż Armii Krajowej
Warszawski Krzyż Powstańczy
Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego
Krzyż "Za Zasługi dla ZHP" z Rozetą i Mieczami
Krzyż Powstania Warszawskiego (nieformalny)





          Order Wojenny Virtuti Militari


          Order Wojenny Virtuti Militari został ustanowiony w 1792 r. i reaktywowany w roku 1919.
Dzieli się na 5 klas:

klasa I - Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari
Może być nadany Naczelnemu Dowódcy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej za zwycięską wojnę lub dowódcy armii albo wyższemu dowódcy za całokształt działalności w czasie wojny

klasa II - Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari
Może być nadany dowódcy armii lub innemu wyższemu dowódcy za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mającej duże znaczenie dla przebiegu wojny

klasa III - Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari
Może być nadany dowódcy jednostki bojowej za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli współpraca ta w sposób wybitny przyczyniła się do zwycięstwa w bitwie

klasa IV - Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari
Może być nadany oficerowi za umiejętne i skuteczne dowodzenie jednostką bojową lub za inny czyn zapewniający sukces bojowy, podoficerowi lub żołnierzowi posiadającemu już Krzyż Srebrny za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia

klasa V - Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
          Może być nadany dowódcy lub żołnierzowi za śmiały czyn bojowy lub osobiste męstwo, a także osobom cywilnym za okazanie niezwykłego męstwa.

          Kapitułę Orderu Wojennego Virtuti Militari tworzą Kanclerz Orderu oraz pięciu członków Kapituły, powoływanych przez prezydenta RP spośród Kawalerów tego Orderu, na pięć lat. Kapituła wybiera ze swego grona Zastępcę Kanclerza Orderu i Sekretarza Kapituły.
          Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 1792-1794 nadano łącznie 526 Krzyży różnych klas.
          W okresie Księstwa Warszawskiego 1806-1815 nadano łącznie 2.569 Krzyży różnych klas.
          W okresie 1815-1831 (do zakończenia Powstania Listopadowego) nadano łącznie 3.863 Krzyży różnych klas. Po klęsce Powstania car Mikołaj I zniósł order.
          Order Wojenny Virtuti Militari został przywrócony po odzyskaniu niepodległości uchwałą Sejmu 1 sierpnia 1919 r.
          W okresie 1919-1939 (do 1 września 1939 r.) nadano łącznie 6.589 Krzyży różnych klas.
          Kawalerowie Orderu - obywatele polscy - tworzyli, jak poprzednio, "braterski zespół" pod nazwą Zgromadzenie Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari. Mieli zagwarantowane ze strony państwa szereg przywilejów.
          Krzyżami Srebrnymi V klasy odznaczono 2 miasta: Lwów i Verdun oraz kilkadziesiąt oddziałów wojskowych
          W okresie 1939-1945 w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie nadano łącznie 5.575 Krzyży różnych klas.
          Krzyż II klasy otrzymał gen. dyw. Tadeusz Bór Komorowski "Bór"
          Krzyż II klasy otrzymał gen. Bryg. Antoni Chruściel "Monter"

          Krzyżem Srebrnym V klasy została odznaczona Warszawa

          Każdy Krzyż Virtuti Militari posiada swój numer a jego posiadacz wpisany jest do specjalnej księgi Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari.
          Za bohaterską postawę w czasie Powstania Warszawskiego 1944 nadano Krzyże Virtuti Militari IV i V klasy łącznie 790 żołnierzom. Specyfika Powstania i sytuacja po zakończeniu wojny spowodowała, że tylko 604 z nich ma nadane numery swoich krzyży. Pozostali zostali wymienieni w rozkazach ale nie uzyskali numerów.







          Krzyż Walecznych


          Krzyż Walecznych został ustanowiony 11 sierpnia 1920 r. "...celem nagrodzenia czynów męstwa i odwagi, wykazanych w boju ..." przez oficerów, podoficerów i szeregowców. W wyjątkowych przypadkach mógł być nadany osobom cywilnym współdziałającym z armią czynną. Odznaczeniem tym mogły być nagradzane osoby za czyny bojowe dokonane w okresie wojny 1918-1920, za walki w Legionach Polskich, w korpusach i formacjach tworzonych w Rosji i Francji, za walki w powstaniach wielkopolskim i śląskich a także za działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej na terenach okupowanych. Wyróżniono nim również żyjących w chwili nadania weteranów powstania styczniowego 1863-1864. Nadawanie Krzyży Walecznych zakończono w dniu 29 maja 1923 i nadano ich łącznie ok. 60 tys. Krzyż Walecznych posiadał jeden stopień i mógł być nadany tej samej osobie czterokrotnie. Podobnie jak Virtuti Militari krzyż Walecznych gwarantował szereg przywilejów ze strony państwa.
          Po wybuchu II wojny światowej Rozkazem Naczelnego Wodza ze stycznia 1941 r. Krzyż Walecznych został uznany jako odznaczenie nadawane za czyny męstwa dokonane w czasie wojny. Odznaczenie nadawał Naczelny Wódz. Określono, że Krzyż Walecznych może być nadawany czterokrotnie, niezależnie od posiadanych Krzyży Walecznych otrzymanych za czyny wykazane w bojach w latach 1918-1921. W latach 1940-1945 w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie nadano łącznie około 25 tys. Krzyży Walecznych. Odznaka Krzyża Walecznych nadawana w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie była identyczna jak odznaka z okresu przed 1939 rokiem. Z tym, że dekretem prezydenta RP z dnia 20 września 1941 roku zmieniono barwy wstążki: zamiast amarantowej z białymi paskami wprowadzono wstążkę białą z amarantowymi paskami.







          Krzyż Zasługi z Mieczami


          Krzyż Zasługi z Mieczami został ustanowiony dekretem Prezydenta RP w Londynie z dnia 19 października 1942 roku. Mógł być on nadawany w czasie wojny, "celem nagradzania czynów męstwa i odwagi, dokonywanych bezpośrednio w walce z nieprzyjacielem oraz zasług położonych względem Państwa lub jego obywateli w warunkach szczególnego niebezpieczeństwa".
          Nadawany był żołnierzom Wojska Polskiego a także członkom ruchu oporu w kraju i zagranicą oraz żołnierzom armii sprzymierzonych.

Dzieli się na trzy stopnie:
I stopień - Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami,
II stopień - Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami,
III stopień - Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami







          Medal Wojska


          Został ustanowiony jako odznaczenie o charakterze wojskowym dekretem prezydenta RP z dnia 3 lipca 1945 roku. Nadawany mógł być tylko żołnierzom wojsk lądowych . Mógł być przyznany za: " dokonany w czasie wojny czyn przynoszący szczególną korzyść Wojsku Lądowemu , a wykraczający poza normalny obowiązek , albo za szczególnie sumienną służbę w czasie wojny." Medal Wojska mógł być przyznany tej samej osobie czterokrotnie.







          Medal za Warszawę


          Medal za Warszawę został ustanowiony dekretem z dnia 26 października 1945 r. roku Prezydium KRN. Medal był nadawany jednorazowo osobą biorącym czynny udział w obronie Warszawy w 1939 roku, uczestnikom walk ruchu oporu w latach 1939-1945, uczestnikom Powstania Warszawskiego i żołnierzom biorącym udział w wyzwoleniu Warszawy w styczniu 1945 roku







          Krzyż Partyzancki


          Krzyż Partyzancki został ustanowiony dekretem z dnia 26 października 1945 r. roku Prezydium KRN. Odznaczenie to zostało ustanowione "w celu upamiętnienia bohaterskiej walki zbrojnej żołnierzy oddziałów partyzanckich z hitlerowskim okupantem o Niepodległość, Wolność i Demokrację oraz celem nagrodzenia bojowych zasług w tej walce..."
          Krzyż Partyzancki był nadawany jednorazowo organizatorom, dowódcom i członkom oddziałów partyzanckich walczących z Niemcami na terenie Polski, a także Polakom walczącym w oddziałach partyzanckich na terenie ZSRR, Jugosławii i Francji oraz cudzoziemcom walczącym w oddziałach partyzanckich na terenie Polski.

          Nadawano go także miejscowościom.







          Krzyż Armii Krajowej


          Krzyż Armii Krajowej był pierwotnie odznaką pamiątkową wprowadzoną w 1966 r. Przez generała Tadeusza Bora-Komorowskiego dla upamietnienia wysiłków żołnierzy Polski Podziemnej w okresie 1939-1945.
          Pierwszy Krzyż Armii Krajowej nadano pośmiertnie gen. Stefanowi Roweckiemu "Grotowi".
          Krzyż Armii Krajowej nadawano w Londynie. Od 1992 r. jest to odznaczenie wojskowe, nadawane przez prezydenta RP.








          Warszawski Krzyż Powstańczy


          Warszawski Krzyż Powstańczy został ustanowiony ustawą z 3 lipca 1981 r. jako wyraz hołdu dla uczestników Powstania Warszawskiego w 1944 r. Odznaczenie to było nadawane osobom, które brały czynny udział w Powstaniu Warszawskim, a w szczególności:
          - żołnierzom wszystkich formacji powstańczych oraz żołnierzom innych formacji biorących udział w walce powstańczej
          - członkom Wojskowej Służby Kobiet służby zdrowia, prasy i informacji powstańczej oraz pozostałych służb pomocniczych
          - innym osobom wspomagającym bezpośrednio czyn powstańczy.

          Krzyż nadawany był obywatelom polskim, a także osobom które uczestnicząc w powstaniu jako obywatele polscy w chwili nadania posiadali inne obywatelstwo. Krzyż mógł być nadawany również cudzoziemcom, którzy brali udział w powstaniu lub wnieśli istotny wkład do czynu powstańczego. Warszawski Krzyż Powstańczy mógł być nadawany pośmiertnie.








          Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego


          Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego ustanowiony Zarządzeniem Rady Politycznej NSZ 14 grudnia 1944 r. Krzyżem miały być nagradzane osoby, które w szeregach Narodowych Sił Zbrojnych położyły wybitne zasługi dla Narodu i Państwa Polskiego. Wzór odznaki prowadzono dopiero 19 października 1992 r na wniosek Ministra Obrony Narodowej dla uczczenia członków Narodowych Sił Zbrojnych za zasługi w latach 1939-1945.







          Krzyż "Za Zasługi dla ZHP" z Rozetą i Mieczami


          Krzyż "Za Zasługi dla ZHP" został ustanowiony w 1991 r.
          W wersji Krzyż "Za Zasługi dla ZHP" z Rozetą i Mieczami nadawany jest członkom Szarych Szeregów prowadzących działalność konspiracyjną w organizacjach harcerskich w czasie okupacji.








          Krzyż Powstania Warszawskiego (nieformalny)


          Niezależnie od nagradzania zasług bojowych powstańców warszawskich odznaczeniami państwowymi wprowadzono tą nieformalną odznakę "Za zabicie w walce oficera SS". Odznaka ta była wykonywana przez powstańców w przerwach między walkami poprzez wykorzystywanie zdobycznych niemieckich odznak Krzyża Żelaznego, na rewers którego nakładano polską monetę 1zł. wz. 1929 r. z wytłoczonym na piersi orła znakiem Polski Walczącej i napisem 1944.



         Zapraszamy do ciekawej prezentacji "Odznaczenia powstańcze" w formie mind mapy opracowanej przez Wojciecha Korsaka.



opracował Maciej Janaszek-Seydlitz



Copyright © 2015 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.