Zniszczone niemieckie działo pancerne przy Uniwersytecie

         Dopiero późnym wieczorem zluzowały nas inne oddziały powstańcze, ale już nie "Krybara", tylko - jak mi się zdaje - to były oddziały "Harnasia", to znaczy zgrupowania, jakie działało po drugiej stronie Krakowskiego Przedmieścia, między Krakowskim Przedmieściem a Mazowiecką. Taki oto był mój udział w drugim natarciu na Uniwersytet.
         Tego wieczora, w czasie powrotu z Pałacu Staszica na kwaterę na ul. Dobrej pomagaliśmy gromadzie cywilów w usuwaniu gruzów zbombardowanego domu, aby dotrzeć do piwnic gdzie mogli być zasypani ludzie. To spowodowało, że z dwoma kolegami, "Longinusem" i "Orłowskim", dotarliśmy, bardzo zmęczeni, do swojego oddziału, kiedy zrobiło się już zupełnie ciemno. Koledzy, którzy wcześniej wrócili na kwaterę, pokładli się, gdzie kto mógł, i niemal wszyscy już spali. Pozostali pełnili służbę na barykadach na Dobrej i na Solcu lub tkwili na stanowiskach wzdłuż ulicy Czerwonego Krzyża.
         Wobec braku wolnego miejsca położyłem się na podłodze przy samych drzwiach do sieni, z głową niemal na progu. Zasypiając, usłyszałem dochodzącą z poza drzwi rozmowę dowódcy oddziału porucznika "Kazika", z jego zastępcą, sierżantem "Niuśką". Z urywanych fragmentów tej rozmowy wywnioskowałem, że planują wysłanie kogoś na przedpole, by sprawdzić, co dzieje się za wiaduktem kolejowym, przed którym były ostatnie powstańcze placówki. Za wiaduktem tym zaczynała się już "ziemia niczyja", ciągnąca się aż do mostu Poniatowskiego.
         Skurczyłem się jak tylko mogłem, starając się zrobić jak najmniejszym, prawie niewidocznym, tak by nie zwracać na siebie uwagi i nie zostać przypadkiem wyznaczony do tego zadania. Ale jak zwykle miałem pecha. Do mnie jako najbliżej leżącego, podszedł "Niuśka" i nachyliwszy się powiedział przyciszonym głosem, by nie budzić śpiących obok:
         - Wstawaj "Machnicki" - pójdziemy razem na patrol!
         Przez chwilę udawałem, że pogrążony jestem w głębokim śnie. Miałem nadzieję, że "Niuśka" zrezygnuje z budzenia mnie i weźmie ze sobą kogoś innego. Ale ten nie dał za wygraną i mocno mnie szarpnął. Trudna rada - trzeba było wstać, wziąć karabin i pójść z "Niuśką" na ten patrol.
         Przeszliśmy najpierw podwórzami z Dobrej na Solec, minęliśmy ostatnie polskie placówki i przeskoczyliśmy przez ulicę Czerwonego Krzyża. Przez wybite okna przedostaliśmy się do opustoszałego budynku szpitala. Teraz posuwaliśmy się w ciemnościach niemal po omacku, starając się zachowywać jak najciszej. Nie było to jednak łatwe, bo podłoga zasypana była rozbitym szkłem, trzeszczącym pod nogami. Minęliśmy długi korytarz, ciągnący się przez środek budynku, i weszliśmy do pomieszczenia, którego okna wychodziły na podwórze szpitalne od strony wiaduktu.
         Udało się nam jakoś wyjść na ten dziedziniec i tamtędy dojść do przejścia pod nasypem. Kiedy jednak przeszliśmy na drugą stronę, z naprzeciwka odezwał się karabin maszynowy. Niemcy zauważyli widocznie jakiś ruch, bo od tamtej strony wiadukt był jasno oświetlony. Na lewo od przejścia paliły się jakieś zabudowania na Solcu i pożar rzucał jaskrawy odblask na nasyp kolejowy i na przejście pod nim.
         Ubezpieczając się nawzajem jeszcze dwukrotnie próbowaliśmy posunąć się do przodu, ale za każdym razem zostaliśmy ostrzelani, chociaż niecelnie, bo stanowisko niemieckiego cekaemu musiało być dość odległe, pewnie znajdowało się dopiero na wiadukcie Poniatowskiego. Ustaliliśmy więc tylko kierunek, z którego do nas strzelano, i zdecydowaliśmy wrócić tą samą drogą na Dobrą. Kiedy jednak doszliśmy do ulicy Czerwonego Krzyża, zatrzymał nas groźny okrzyk z naprzeciwka:
         - Stój! Kto idzie?
         - Własny patroli - padła odpowiedź.
         - Podejdź bliżej dla podania hasła!
         Przeskoczyłem na drugą stronę ulicy i wtedy dopiero zobaczyłem stojącego w bramie wartownika. Był to "Jurek", najmłodszy, szesnastoletni żołnierz oddziału.
         - Kielce - wyszeptałem doń z odległości kilku kroków.
         - Karabin - usłyszałem odzew.
         Dołączył do nas "Niuśka" i przez chwilę w milczeniu odpoczywaliśmy w ciemnościach bramy. Zaraz jednak ruszyliśmy dalej i wkrótce znaleźliśmy się na kwaterze na Dobrej.
         Tutaj okazało się, że porucznik "Kazik" poszedł do dowództwa zgrupowania. mieszczącego się w pobliskim gmachu ubezpieczalni, i pewnie nieprędko stamtąd wróci. "Niuśka" polecił mi w związku z tym, bym czekał na powrót dowódcy i bym mu złożył meldunek z wyprawy, a sam udał się na obchód placówek. Usiadłem więc w sieni na podłodze, oparłem się plecami o ścianę i czekałem na swojego dowódcę.
         Mijały minuty, kwadranse, a może i godziny, ale porucznik "Kazik" się nie zjawiał. Żeby nie zasnąć, zacząłem w myśli powtarzać sobie zapamiętane z dawnych lat wiersze: te "wykute" ze szkolnego obowiązku, jak też te, jakie bez żadnego już przymusu przyswoiłem sobie urzeczony czarem poezji.
         Przychodziło mi to z trudem, gdyż ogarniała mnie senność. Myliłem się i po kilka razy od początku to samo zaczynałem. Nie na wiele jednak się to zdało. Rwała się Konradowa modlitwa, poplątał się rytm artyleryjskiego poloneza z innym polonezem, granym dźwiękiem słów. W mojej wyobraźni przeistoczyłem się w Machnickiego, tamtego sprzed stu lat, mówiącego: "Albo wiem, o co mnie pytacie, i nie chcę powiedzieć, albo nie wiem i w takim razie nic powiedzieć nie mogę". Te słowa głęboko zapadły mi w pamięć, bo powtarzałem je sobie wielokrotnie już dawniej, kiedy to policyjną "budą" przewożono mnie na przesłuchania z Pawiaka na Szucha i kiedy tam, w podziemiach, zwanych przez więźniów "tramwajem", przez długie godziny oczekiwałem na przesłuchanie.
         Byłem przekonany, że właśnie dzięki stałemu pamiętaniu, nawet w najtrudniejszych chwilach, o owym niezłomnym tamtego Machnickiego haśle, udało mi się jakoś przetrzymać ciężkie kilka tygodni trwające śledztwo i żadnego nazwiska przy tym nie wydać, ani żadnej tajemnicy nie zdradzić.
         Cały czas próbowałem bronić się przed sennością. Nie wiele jednak pomogło przypominanie sobie nauczonych w przeszłości wierszy i to nie tylko polskich, ale nawet i francuskich. tych zapamiętanych z lekcji w "Długoszu". Wśród nich znalazły się też strofy o bladym świetle księżyca, spływającym z gałęzi drzew na ciemną ziemię, może dlatego, że tak łudząco podobnym do białego, upiornego światła rakiet, jakimi nieprzyjaciel co pewien czas oświetlał sobie przedpole w owe sierpniowe noce. Z tą jednak różnicą, że rakiety te - zamiast uspokojenia - na ogół wywoływały ożywioną, choć krótkotrwałą wymianę ognia.
         A kiedy strzelanina umilkła, zjawiły się jeszcze pojedyncze fragmenty różnych wierszyków, tych z dziecinnych lat, nie dające się jednak w żaden sposób w jakąś całość poskładać. Chociaż starałem się za wszelką cenę nie zasypiać, to mimo wszystkich tych usiłowań, co chwilę zapadałem w drzemkę i tylko każdy bliższy wystrzał lub głośniejszy wybuch pocisku budził mnie co jakiś czas z tego niespokojnego półsnu. Z trudem jednak zdawałem sobie wtedy sprawę z tego, gdzie się znajduję i co tu robię.
         - Co to? Strzelają? Ach tak - przecież toczy się walka, przecież to powstanie... Nie łatwo docierało to do mojej świadomości. Za chwilę sen zaczynał znowu mnie morzyć. Ale i wtedy było powstanie, tyle tylko, że wszystko naokoło wyglądało jakoś inaczej.
         W głowie brzmiały mi strofy wiersza, który przed laty mówiłem na lekcji historii w szkole:

         Pójdziemy dzisiaj do Łazienek, choć spadł już zloty liść.
         Nie zniszczy słota wam sukienek - a dziś tam trzeba iść.
         Niech się tu do mnie wszyscy zbiegną; chcę zebrać wszystkich was
         i pod pomnikiem Sobieskiego przystaniem sobie wraz.
         Opowie dąb nam rosochaty, szumiący już. sto lat,
         jak to tu przyszedł przed stu laty wasz pradziad, a mój dziad.
         Jak poprzysięgał z bronią w dłoni, z kolegów garstką - w noc,
         że Polskę piersią swą osłoni, aż zginie obca moc.
         Na Solcu łuna się rozpala, widzialna z wszystkich stron.
         Podchorążowie! Na Moskala! Zwycięstwo albo zgon!"
         Tak dąb stuletni opowiada przy wtórze młodszych drzew
         w tę noc najświętszą listopada. - Zmarszczyłeś. chłopcze, brew!
         Zaciskasz w kułak drobne pięści, paznokcie wbijasz w dłoń...
         Już czujesz, jak ci bagnet chrzęści, jak kaszkiet gniecie skroń.
         I w tych walecznych idziesz ślady, za Polskę w bojach trwasz...
         Tak? Więc za mężne twe pradziady zmów chłopcze: "Ojcze nasz!"

         Wtedy, w szkole, nie bardzo wiedziałem, co znaczy łuna na Solcu i kim byli podchorążowie. Teraz było inaczej.
         W sennym oszołomieniu wydawało mi się, że biegnę w mroku z karabinem w ręku przez ciemną parkową aleję, z obydwóch stron porośniętą wysokimi drzewami, z których opadły już jesienne liście, że mam na sobie nie zabrudzony, podarty, szary kombinezon, lecz granatowy mundur z żółtymi wyłogami. A na głowie, zamiast płóciennej furażerki, wysoki, okrągły kaszkiet; i tylko orzełek nad daszkiem zdawał się być ten sam. Zatraciła się różnica między snem a jawą - nie wiedziałem już, ani gdzie się znajduję, ani kto i do kogo strzela. Zniknęło poczucie miejsca i poczucie czasu. Nie wiedziałem, czy to strzela ze swych armat major Brzoza, czy może sam Bem...
         O jednym tylko pamiętałem: byłem na patrolu i że muszę jeszcze złożyć meldunek swojemu dowódcy. Próbowałem więc w myśli ułożyć sobie treść tego, co mam zameldować, ale słowa plątały się w sennej głowie i za nic nie dawały się w sensowne zdania poskładać.
         Dość długo to trwało, może godzinę, a może i dwie. W pewnej chwili poczułem, że ktoś potrząsa mnie za ramię. Otworzyłem zaspane oczy i w półmroku zobaczyłem pochyloną nad sobą twarz porucznika "Kazika", Zerwałem się na nogi, chociaż nie łatwo mi to przyszło, i przyjmując z trudem pozycję "na baczność" próbowałem wykrztusić z siebie meldunek. Uprzedził mnie jednak porucznik .Kazik" pytając:
         - No, jak tam "Machnicki"? Jak sytuacja między mostami, za wiaduktem? Dokąd żeście dotarli?
         - Panie poruczniku! Melduję, że.., że nie..., nie przeszliśmy za ten wiadukt...
         - A dlaczego? Co się stało?
         - Bo..., bo właśnie..., bo na Solcu... na Solcu...
         Nie mogłem w żaden sposób wyplątać się z tego Solca, aż nagle jakby coś mi się w głowie rozjaśniło, i mimo że wciąż trochę stłumionym, to jednak podniesionym głosem, wyrzuciłem z siebie słowa, które zabrzmiały niemal jak bojowy okrzyk:
         - Na Solcu... łuna się rozpala, widzialna z wszystkich stron - podchorążowie, na Moskala!
         - Co, co, co takiego? Na jakiego Moskala?
         - To jest.. właśnie - melduję, że... że nie na Moskala, tylko na Niemców...
         - Zaraz, zaraz! Co wy mi tu, "Machnicki" pleciecie? Obudźcie się!
         Na całe szczęście, w tym właśnie momencie otworzyły się drzwi i wszedł sierżant "Niuśka". Do niego więc zwrócił się porucznik "Kazik":
         - Co ten "Machnicki" mi tu bredzi? Co tam się dzieje za tym przeklętym wiaduktem?
         "Niuśka" objaśnił dowódcy szczegółowo, co zastali na Solcu i pod wiaduktem. Porucznik wysłuchał, po czym zakończył:
         - Kapral-podchorąży "Machnicki"! Rano zgłosicie się do karnego raportu za złożenie fałszywego meldunku! A teraz spać!
         - Tak jest, panie poruczniku!
         Dopiero teraz całkowicie otrzeźwiałem i zdałem sobie sprawę z tego, jakie to wierutne głupstwo palnąłem. Zaraz też położyłem się na tym samym co i przedtem miejscu, przy drzwiach. Zanim zasnąłem zdążyłem sobie wreszcie jasno uświadomić, co w tym wszystkim było złudzeniem, a co jest rzeczywistością.
         Wreszcie trzecie natarcie na Uniwersytet odbyło się 2 września, już po upadku Starego Miasta, kiedy dowództwo Armii Krajowej liczyło się z tym, że następną dzielnicą, którą Niemcy zaatakują, będzie Powiśle, bowiem zależało Niemcom wówczas na jak najszybszym odsunięciu powstańców od brzegu rzeki.

Szkic 3-go natarcia na Uniwersytet 2.09.1944

         I dlatego w oczekiwaniu na generalny szturm niemiecki na Powiśle starano się przygotować i zarządzono ostatnią próbę zdobycia terenu Uniwersytetu. Ta próba też się nie powiodła. Uderzenie wyszło od strony ul. Oboźnej. Wprawdzie niektóre oddziały przeskoczyły ul Oboźną i wdarły się na teren Uniwersytetu od strony Teatru Polskiego, ale musiały zalegnąć pod bardzo silnym ogniem niemieckim, szczególnie z gmachu Chemii po prawej stronie patrząc od Oboźnej. Dowodzący natarciem kpt. "Krybar" wydał po pewnym czasie rozkaz wycofania się. Niestety wtedy były dość znaczne straty. W tym natarciu uczestniczyły też nasze opancerzone samochody "Kubuś" i "Szary Wilk", bo taką nazwę nadano zdobycznemu "Jasiowi", ale z powodu jakiegoś defektu jeden z nich nie dojechał na czas i to też prawdopodobnie zaważyło na niepowodzeniu tego natarcia.
         Ja w ostatnim ataku na Uniwersytet udziału nie brałem, bowiem tego dnia, to był 2 września, pomagałem jeszcze kolegom ze Starego Miasta w wychodzeniu z kanału na rogu ul. Wareckiej i Nowego Światu. Wyjście było na Nowym Świecie, ale też było boczne wyjście na ul. Wareckiej. Bardzo blisko jedno od drugiego. Ci żołnierze, którzy wychodzili z kanałów najbardziej byli zaskoczeni tym, że w Śródmieściu drzewa mają jeszcze liście, że w oknach szyby są całe i że ulice są posprzątane, nie ma gruzu, nie ma szkła. To było dla nich po tych przeżyciach na Starym Mieście czymś bardzo zdumiewającym.

Żołnierze ze Starówki po wyjściu z kanału na ul. Wareckiej

         Część tych żołnierzy znalazła się później także na Powiślu. Skierowano ich na teren Konserwatorium Muzycznego, na Okólnik. I stamtąd przeszli na ul. Foksal, gdzie wraz z nami bronili barykady na Foksal i na Kopernika.
         Tak więc żadna z trzech prób zdobycia Uniwersytetu nie udała się. Ale ta przelana krew w jakiś sposób połączyła tradycją Uniwersytet Warszawski z naszym zgrupowaniem. Co roku zbieramy się także na terenie Uniwersytetu przy specjalnej tablicy poświęconej żołnierzom poległym w tych natarciach. W ten sposób wraz z przedstawicielami władz uniwersyteckich staramy się zachować tę tradycję.
         Nasze związki z Uniwersytetem biorą się także stąd, że myśmy wchodzili w skład Legii Akademickiej. Legia Akademicka powstała w listopadzie 1918 r., kiedy Polska odzyskiwała niepodległość. A utworzyli ją wtedy studenci Uniwersytetu Warszawskiego a także niektórych innych wyższych uczelni stolicy, Politechniki Warszawskiej, SGGW czy Szkoły Głównej Handlowej. Niemało żołnierskiej serdecznej krwi przelał ten studencki pułk walcząc w 1919 r. w walkach o granice odradzającego się państwa, walcząc w roku 1920 przeciw bolszewickiej nawale i walcząc bohatersko w kampanii wrześniowej 1939 r.
         A kiedy we wrześniu 1944 r. organizowano Korpus Warszawski Armii Krajowej, wówczas też w ramach struktur Armii Krajowej powołano do życia 36 pułk Legii Akademickiej AK, którego to pułku dowódcą został mjr "Róg", a dowódcą 1 batalionu kpt. "Krybar". Staliśmy się w ten sposób jakby spadkobiercami naszych poprzedników, studentów Uniwersytetu Warszawskiego z pierwszych lat jego istnienia, którzy w grudniu 1830 r. utworzyli wprawdzie nie Legię, ale Gwardię Akademicką. Stacjonowała ta Gwardia na terenie Uniwersytetu i stamtąd młodzi gwardziści poszli w bój. W ten sposób nawiązaliśmy do tradycji najstarszej wyższej warszawskiej uczelni.
         Poza Uniwersytetem toczyły się walki i na innych odcinkach. Na samym początku Powstania w nieszczęśliwie zakończonej próbie opanowania przyczółków mostowych: mostu Poniatowskiego i mostu kolejowego linii średnicowej. W obydwu wypadkach Niemcy mieli ogromną przewagę, mieli działka, mieli granatniki, a nasi atakowali najwyżej z karabinami w ręku. I oczywiście nie mogło dojść do zdobycia tych przyczółków mostowych.

Most kolejowy - widok z Mostu Poniatowskiego; zdjęcie niemieckie

         3 września, rozpoczęło się generalne natarcie niemieckie na Powiśle. Niemcy atakowali niemal ze wszystkich stron. Przez całe dnie i noce strzelała artyleria, pociąg pancerny z wiaduktu kolejowego, kanonierka pływająca po Wiśle. Czołgi waliły pociskami jak taranem w stare mury Powiśla. Sprzężone, poszóstne miotacze min, zwane krowami, wyrzucały serie za seriami. Wreszcie Stukasy regularnie, co pół godziny kładły złowrogi cień na dachy domów.
         Pocisk za pociskiem, bomba za bombą, natarcie za natarciem. Śmierć zbierała krwawe żniwo, nie robiąc różnicy między wojskiem, a ludnością. Kule ani odłamki nie wybierały. Ginęli żołnierze na stanowiskach bojowych odpierając bezustanne ataki wroga. I ginęli cywile, na ulicach, w mieszkaniach, w schronach. Na barykadach bitwa niemal bez przerwy.

Płonące Powiśle

         Mój pluton wraz z innymi plutonami 2 kompanii III Zgrupowania przez dwie doby odpierał ataki niemieckie wychodzące z wiaduktu kolejowego na nasze stanowiska rozmieszczone wzdłuż ul. Czerwonego Krzyża. Było ciężko, z trudem udawało się odeprzeć kolejne ataki, głównie granatami. Wreszcie po tych ciężkich walkach otrzymaliśmy rozkaz opuszczenia dolnej części Powiśla. Jedyna droga odwrotu wiodła przez odkryty teren ogrodów sióstr św. Kazimierza. Teren ostrzeliwany bezustannie przez granatniki i działka niemieckie z wiaduktu mostu Poniatowskiego od strony Muzeum Narodowego.
         Byłem wtedy prawie cały poprzedni dzień na barykadzie zamykającej wylot ulicy Dobrej na placyk przed szpitalem na Solcu. Kilka razy zresztą kazano nam zmieniać stanowiska. Byłem wtedy i w szpitalu i naprzeciwko niego, w niewykończonym domu stojącym już przy samym wiadukcie - na drugą stronę ulicy Czerwonego Krzyża, do tego niewykończonego domu, można było przedostać się już tylko podziemnym przejściem, wykopanym pod ulicą.
         W tych gorących dniach poległo kilku żołnierzy z naszego oddziału: "Piekarz", "Sowiński", także inni. Jeszcze 5 września wieczorem z jednym z kolegów, plutonowym "Niuśką", byliśmy w ruinach kościoła Świętej Teresy na Tamce i stamtąd poszliśmy na patrol, na teren elektrowni - elektrownia już była opuszczona przez Polaków, ale jeszcze nie zajęta przez Niemców. Dość daleko żeśmy się wtedy zapuścili na tym terenie, chyba mniej więcej do ulicy Radnej czy może nawet Leszczyńskiej. Elektrownia była zburzona przez bomby i musieliśmy ostrożnie posuwać się po gruzach. Niemców tej nocy jeszcze na terenie elektrowni nie było.
         Nazajutrz, 6 września o świcie, jeszcze raz byłem w ruinach kościoła, też we dwóch, z jednym z kolegów, Tadeuszem Trzebiatowskim "Longinusem"; po wojnie zresztą był on przez wiele lat organistą w tymże kościele Świętej Teresy. Wtedy chyba byliśmy już ostatnimi polskimi żołnierzami, jacy z tych ruin zeszli na rozkaz, na krótko przed wtargnięciem Niemców na Tamkę.
         6 września dostaliśmy rozkaz opuszczenia Dolnego Powiśla. Przeszliśmy przez ogrody zakładu Świętego Kazimierza sióstr Szarytek, bo Tamka była już częściowo w rękach niemieckich. Te ogrody znajdowały się po południowej, to znaczy prawej stronie Tamki idąc nią na dół, między Tamką a wiaduktem kolejowym, mniej więcej tam, gdzie obecnie jest stacja "Powiśle".
         Przeprawa przez te ogrody odbywała się pod niemal stałym ogniem niemieckich działek, granatników i karabinów maszynowych z wiaduktu kolejowego - było wielu rannych, a pewnie i poległych, różne oddziały uległy wymieszaniu, jednak popłochu ani paniki nie było, wbrew temu, co po latach twierdzili a nawet pisali niektórzy historycy. Przez te ogrody doszliśmy do ulicy Szczyglej. W momencie, jak weszliśmy na Szczyglą, zaczął się akurat ostrzał domów po obydwu stronach ulicy z tak zwanych krów - to były sześciolufowe miotacze min. Domy po obydwu stronach ulicy płonęły, zapalone przez pociski z miotaczy min. Myśmy posuwali się środkiem ulicy i jakoś udało się z tego piekła, wydostać. Nasz pluton wyszedł z tego bez strat. Doszliśmy do ul. Kopernika i stamtąd na ul. Pierackiego. Tak nazywała się wtedy ul. Foksal.
         Na końcu tej ulicy Foksal jest pałacyk, w którym się mieści teraz SARP, to pałacyk Zamoyskich, a w czasie Powstania - placówka "Żaba"; za nim jest niewysoki murek, oddzielający ten teren od stromej skarpy. Tam, na skarpie, przez kilka godzin broniliśmy się przed atakami niemieckimi. Tylnią strażą, oddziałami, które miały się wycofywać jako ostatnie, dowodził porucznik "Leonowicz" i on zorganizował obronę na tej skarpie.
         Ponieważ broni było mało, kazał nam strzelać szybko jeden po drugim, tak by sprawiało to wrażenie, że to karabiny maszynowe strzelają, a myśmy tam mieli tylko jeden cekaem. Już w godzinach popołudniowych musieliśmy się stamtąd wycofać, bo Niemcy posuwali się wzdłuż ulicy Kopernika od Tamki i doszli prawie do Foksal, więc mogli nas tam całkowicie odciąć i zniszczyć.
         Na końcu Foksal, ale nie w pałacyku, tylko po prawej stronie patrząc w kierunku Wisły, był szpital powstańczy, który się palił. Ranni wyskakiwali z pierwszego piętra, z okien tego płonącego budynku, niektórzy leżeli na ziemi, na noszach, a nawet wprost na bruku czy na trawie. Widziałem to na własne oczy i nigdy tego widoku nie zapomnę, bo myśmy tamtędy kilkakrotnie przebiegali do tego murku oddzielającego ten teren od skarpy i z powrotem.
         Szczególnie utkwiła mi w pamięci twarz jednego z tych leżących rannych chłopców, który słabym głosem prosił: "Kolego, dobijcie!". Kilku z tych rannych przenieśliśmy do najbliższej bramy, ale musieliśmy znowu wrócić na nasze poprzednie stanowiska.
         Potem musieliśmy się stamtąd wycofać wobec zagrożenia przez niemieckie natarcie postępujące wzdłuż Kopernika od strony Tamki i Ordynackiej.
         Brałem udział w walkach na Powiślu do 6 września. Jak wspomniałem wcześniej natarcie niemieckie na Powiśle zaczęło się 3 września. Tu muszę replikować na to, co piszą niektórzy historycy, m.in. p. Komorowski, historyk wojskowy, który napisał książkę "Akcja Burza".
         Czytamy w niej, że Niemcy 6 września rozpoczęli natarcie na Powiśle, zakończone tegoż dnia sukcesem. Próbowałem z nim dyskutować.
         Powiedział mi, że ma on dokumenty niemieckie, nakazujące 6 września natarcie na "Weichsel Viertel". Ale "Weichsel Viertel" w terminologii okupacyjnej Niemców to nie było wcale to Powiśle, na którym my byliśmy, tylko to była przyszła niemiecka dzielnica mieszkaniowa na Czerniakowie. I rzeczywiście po upadku Powiśla nastąpił atak niemiecki na Czerniaków. 6 września zakończyły się walki na Powiślu po trzydniowym oporze przeciw natarciu niemieckiemu.
         Nasz pluton otrzymał rozkaz obsadzenia barykady na Foksal, u wylotu Kopernika, mniej więcej w tym miejscu, gdzie był Teatr Kameralny. Wtedy na tej barykadzie spotkałem się z podchorążym "Nałęczem", który przyszedł ze Starego Miasta trzy dni przedtem i znalazł się na Powiślu. Z nim razem broniliśmy tej barykady przez kilka godzin. Razem z nami byli chłopcy ubrani w "panterki", którzy przeszli kanałami ze Starego Miasta.
         Dopiero po wojnie dowiedziałem się, że dowodził nimi kpr. pchr. "Nałęcz", późniejszy generał Stanisław Nałęcz-Komornicki, kanclerz Kapituły Orderu Virtuti Militari, który zginął w katastrofie samolotowej pod Smoleńskiem.

gen. Stanisław Nałęcz-Komornicki i Janusz Paszyński po latach

         Niemcy nas ostrzeliwali z tego pałacyku na końcu ulicy, już przez nich zajętego. Później, już o zmierzchu, kazano nam się przeprawić na drugą stronę Nowego Światu. A ponieważ był ostrzał niemiecki z gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego, tam gdzie jest teraz PAP, to barykada przecinająca Nowy Świat była stale niszczona.
         Pilnujący przejścia nasi żandarmi kazali każdemu brać cegłę do ręki i czołgając się rzucić ją na barykadę, by ją w ten sposób choć trochę podwyższyć. Już wieczorem przeszliśmy na drugą stronę Nowego Światu, do tak zwanego wówczas "Północnego Śródmieścia", i znaleźliśmy się na ulicy Szpitalnej.
         Zakwaterowano nas w domu wychodzącym z jednej strony na Szpitalną, z drugiej na ulicę Zgoda. Dom na rogu Chmielnej, Szpitalnej i Zgoda, w którym przed wojną była cukiernia "Szwajcarska" a teraz jest restauracja "Sfinks", był zburzony już w 1939 roku i tam były tylko niskie, parterowe ruiny, dokąd chodziliśmy "za potrzebą". Dopiero następny dom stał cały, ten właśnie, gdzie były nasze kwatery. Ten wysoki dom stoi tam do dzisiaj. Od strony ulicy Zgoda, na parterze była restauracja "Salis" i w tej restauracji kilka nocy kwaterowaliśmy. Tam zresztą jest do dzisiaj też jakaś restauracja, dokładnie w tym samym miejscu, a w 1980 roku była tam siedziba "Solidarności".
         Po przyjściu do Śródmieścia okazało się, że oddział "Kazika" stopniał do liczby kilkunastu tylko ludzi. Część została z ludnością cywilną na Powiślu, głównie ci, co mieli tam rodziny i których nasz dowódca na własną ich prośbę zwolnił ze służby. Część poległa, inni zostali ranni lub zagubili się podczas tragicznego odwrotu lub dostali w ręce wroga.
         Nazajutrz rano, 7 września, przeszliśmy na drugą stronę Alej Jerozolimskich. Przejście przez Aleje było stale ostrzeliwane, zarówno od strony dawnego Dworca Głównego, czyli od strony Marszałkowskiej, jak i od Nowego Światu, z obsadzonego przez Niemców gmachu BGK. Pewien odcinek tego przejścia trzeba było przebiegać pod ostrzałem.
         Przez kilkanaście godzin byliśmy po drugiej strony Alej Jerozolimskich, w południowej części Śródmieścia, to był krótki odpoczynek po dramatycznych przejściach poprzedniego dnia.
         Potem wróciliśmy na Szpitalną. Wkrótce po naszym powrocie przybiegł do nas jeden z kolegów, podchorąży "Teddy", pamiętam go, chodził w przedwojennej polskiej rogatywce. Wezwał nas, żeby - kto ma broń - jak najszybciej pobiegł z nim na główną pocztę na placu Napoleona, bo poczta jest właśnie przez Niemców atakowana od strony Nowego Światu i potrzebna jest natychmiastowa pomoc.
         Zgłosiliśmy się we dwóch z sierżantem "Niuśką" i pobiegliśmy na ulicę Warecką. Tam, wzdłuż Wareckiej, posuwało się niemieckie natarcie i wtedy to znalazłem się w najbardziej gwałtownym i zażartym boju, w jakim przyszło mi brać udział w Powstaniu. Strzelaliśmy do atakujących Niemców z odległości czasami tylko kilkunastu metrów, pośród kurzu, dymu, huku i ognia wybuchających granatów.
         Kiedy Niemcy atakowali na ul. Wareckiej dochodziło do bojów prawie że bezpośrednio. Była taka sytuacja, że Niemcy wyskoczyli na podwórze jakiegoś domu, myśmy z drugiej strony mieli nasze stanowiska. Rzucaliśmy granaty, Niemcy też rzucali granaty. Strzelanina, trudno było cokolwiek zobaczyć. Leżący obok mnie kolega, Stanisław Kopf, miał pseudonim "Malarz" krzyknął do mnie: "No strzelaj, strzelaj." Ja później mu powiedziałem: "Mnie nauczono w podchorążówce, że strzelać można w dwóch przypadkach: albo kiedy chce się utworzyć zasłonę ogniową, to się strzela na chybił-trafił, albo do wyraźnie rozpoznanych celów." Ja chciałem wtedy strzelać tym drugim sposobem, do celów wyraźnie rozpoznanych, ale ponieważ było tyle dymu i pyłu i ognia, to ja tych celów nie mogłem wyraźnie rozpoznać i dlatego wstrzymywałem się z tym strzelaniem.
         Braliśmy udział w obronie Poczty Głównej, w walkach o kawiarnię Latona. To była kawiarnia letnia Bliklego. Blikle miał na Nowym Świecie swój lokal, a na lato otwierał kawiarnię w przejściu między ulicą Górskiego a Nowym Światem. Ulica Górskiego była ślepą uliczką, nie było wylotu na Nowy Świat.
         Broniliśmy odcinek po zachodniej stronie Nowego Światu od Świętokrzyskiej do Chmielnej, głównie okolice Wareckiej i Górskiego. Kwatery mieliśmy w domu na Szpitalnej, ten dom jest do tej pory, wychodzący z jednej strony na Zgoda, z drugiej na Szpitalną. Wtedy byliśmy jedną dobę na kwaterze, jedną dobę na linii.

Żołnierze plutonu kpt. "Kazika" na patrolu; drugi od prawej Janusz Paszyński ps. "Machnicki"

         Służbę na stanowiskach strzeleckich mieliśmy zorganizowaną w ten sposób, że stało się na stanowisku godzinę, a może dwie, dokładnie już tego nie pamiętam, później przychodziła zmiana, również na godzinę, a myśmy przechodzili na tak zwane "tyły" na odpoczynek i po godzinie znowu wracaliśmy na swoje stanowisko. Owe "tyły" były albo w tym samym, albo w sąsiednim domu, co i nasze stanowiska bojowe. I tak to trwało przez całą dobę. A po takiej całodobowej służbie wracaliśmy znowu na odpoczynek, już całodobowy, na nasze kwatery na Szpitalną. Kwaterowaliśmy najpierw w restauracji "Salis" wychodzącej na ulicę Zgoda, potem w mieszkaniach na piętrze tego domu, już nie pamiętam, zdaje się, że na drugim piętrze. Spało się, oczywiście, w ubraniach, na podłodze. Nasz dowódca kapitan "Kazik" miał łóżko, na którym spał z innym oficerem, porucznikiem "Romą".
         Niemal wszyscy obrońcy poczty byli wtedy ranni. Ja również zostałem ranny, wprawdzie niezbyt groźnie, przy bocznej bramie poczty, wychodzącej na ulicę Warecką. Stało się to wieczorem, 8 września.

ul. Warecka przy Poczcie Głównej; tu Janusz Paszyński został ranny

         Właściwie to była tylko kontuzja w nogę. Upadł tuż nade mną pocisk z granatnika, uderzył w mur, wszystkie odłamki odbiły się od tego muru, a na mnie spadł tylko ogon tego pocisku z obręczą i piórami. Przeciął mi spodnie i zranił nogę. Byłem w szoku, bo sporo gruzu spadło na mnie, dostałem jakimś twardym kawałkiem w głowę, a byłem bez hełmu, w oczach miałem pełno pyłu i kurzu i nie bardzo wiedziałem, co się stało. Chyba nawet na jakiś czas straciłem świadomość.
         Dopiero po chwili poczułem, że mam mokro w bucie. Spostrzegłem, że wszystko było we krwi i wtedy zemdlałem, chyba bardziej ze strachu niż z bólu. Jeden z kolegów ściągnął mnie z tego stanowiska i zaprowadził do szpitalika, a właściwie do punktu sanitarnego. Tam mnie opatrzyli i dali mi zastrzyk przeciwtężcowy. Na drugi dzień mogłem prawie normalnie chodzić, wprawdzie trochę kuśtykając, i wróciłem na linię.
         Nocami chodziliśmy czasem na patrole. Którejś nocy zapuściliśmy się we dwóch z sierżantem "Niuśką" dość daleko za ulicę Świętokrzyską, pomiędzy ulicami Mazowiecką i Czackiego, mimo że wschodnia strona Mazowieckiej aż do placu Napoleona była już wtedy zajęta przez Niemców. Doszliśmy niemal do ulicy Traugutta, ale nigdzie Niemców nie napotkaliśmy. Zatrzymaliśmy tylko jakiegoś podejrzanego cywila, który kręcił się po tych ruinach i przekazaliśmy go naszym żandarmom.
         Później obsadzaliśmy przeważnie stanowiska na końcu, a właściwie na początku ulicy Górskiego. Tam była szkoła Górskiego i przechodnie podwórze z bramą prowadząca na Nowy Świat. W tym podwórzu była cukiernia "Latona".
         Zdarzyło się kiedyś, że po zluzowaniu nas przez naszych zmienników znaleźliśmy się, kilku żołnierzy naszego plutonu, a wśród nich i mój przyjaciel kapral "Longinus", Tadeusz Trzebiatowski, w jakimś mieszkaniu na wpół zburzonym, w którym było pianino.
         Tadeusz przed Powstaniem chodził do szkoły muzycznej, umiał dobrze grać. Usiadł więc przy pianinie i zaczął grać jakąś melodię. Nagle do tego pokoju wbiegł jeden z oficerów III zgrupowania, porucznik "Janecki" z pistoletem w ręku, wołając:
         "Kto tu gra?! Niemcy są o pięćdziesiąt metrów od nas, a wy tu sobie gracie! Odsłaniacie nasze stanowiska! Kto tu grał? Zastrzelę skurwego syna!"
         Zrobiło się cicho, Tadeusz się schował jakoś za to pianino. I wtedy ja wystąpiłem:
         "Panie poruczniku, melduję posłusznie, że...
         " "Tyś grał?"
         "Nie, panie poruczniku, ale melduję posłusznie, że nie mówi się skurwego syna, tylko skurwysyna".
         "A! Jak się mówi, tak się mówi, ale będę strzelać!".
         No, ale jakoś do tego strzelania nie doszło.

         Ludność cywilna miała ciężki los. Przenosiła się z miejsca na miejsce, szukając coraz to nowych miejsc, które wydawały się być bardziej bezpieczne. W Śródmieściu, w porównaniu z Powiślem, były rozmaite braki i uciążliwe trudności, na przykład z wodą. Jedyna studnia, jaka w tym rejonie była czynna, znajdowała się w podziemiach kina Palladium na Złotej. Chyba trzy piętra pod ziemią mieścił się też sztab dowódcy Powstania, generała "Montera". Były tam schrony i studnia. Tam było takie ogromne koło, które obracali jeńcy niemieccy. Podobno służyło ono równocześnie do pompowania wody i wytwarzania prądu, bo we wrześniu po zburzeniu elektrowni w Warszawie prądu nie było. Podział był taki, że kilka godzin było przeznaczonych dla pobierania wody przez wojsko i kilka godzin przez ludność cywilną. Stamtąd wodę nosiliśmy w wiadrach na nasze kwatery i można się było umyć, ale i ugotować zupę "pluj".
         Kiepsko też było z higieną głównie z powodu braku wody. W Warszawie jeszcze wszy nie miałem, ale jak poszliśmy do niewoli, to w obozie już wszyscy chyba byli zawszeni.
         We wrześniu już było przygnębienie, bo stawało się jasnym, że Powstanie swoich celów nie osiągnie. Poza tym zaczął się głód. Chodziliśmy po jęczmień do browaru Haberbuscha, gdzieś w okolice ulicy Żelaznej, i w workach ten jęczmień stamtąd przynosiliśmy. Z tego jęczmienia gotowano zupę, a nazwano ją "zupa-pluj", bo jęczmień był jeszcze z łuskami. Kilkakrotnie tam chodziłem. Przynosiliśmy na plecach ciężkie, pewnie dwudziestokilowe worki. Dla mnie osobiście zmorą było przechodzenie przez ulicę Marszałkowską. Nie można było przejść górą, bo był ostrzał od strony Saskiego Ogrodu. Był tam tunel przekopany pod ulicą, ale bardzo niski. W dodatku w niektórych miejscach były jakieś rury, tak że trzeba było niemal się czołgać. Za każdym razem, gdy tam przechodziłem, uderzałem się w głowę o te rury. Później chodziłem już w hełmie na te wyprawy, żeby przynajmniej mieć jakieś zabezpieczenie przed kontuzją.
         18 września był wielki nalot amerykańskich superfortec, które zrzuciły nam na spadochronach zaopatrzenie. Początkowo myśleliśmy, że to jest desant spadochronowy, że to nasza brygada spadochronowa ląduje. Później okazało się, że są to zasobniki. Większość tych zasobników dostała się w ręce niemieckie, bo zrzucali je z dużej wysokości, pewnie z dwóch kilometrów. A teren, na którym jeszcze byli powstańcy, w drugiej połowie września już był bardzo ograniczony.
         Później jeszcze były zrzuty sowieckie, z nisko latających kukuruźników, takich dwupłatowych samolotów, wolno lecących i głośno przy tym klekocących. Zrzucały zaopatrzenie bez spadochronów i te zrzuty się rozbijały. Widziałem, jak beczka z jakimś szmalcem rozbiła się o mur, ale dość wysoko, i ten szmalec spływał po murze. Ludzie podchodzili z naczyniami, z łyżkami, niektórzy zlizywali go wprost z muru.
         Trochę broni również zrzucali, ale ta broń też ulegała uszkodzeniu, kiedy na przykład bez spadochronu zrzucili worek czy skrzynię z sowiecką rusznicą przeciwpancerną. Poza tym ich amunicja nie pasowała do broni, jaką myśmy mieli. Inna rzecz, że pod koniec Powstania uzbrojenie mieliśmy bez porównania lepsze niż na początku, częściowo dzięki właśnie zrzutom, ale i dzięki zdobytej broni. Ale już sensu dalszej walki nie było. I w ten sposób dotrwaliśmy do momentu kapitulacji.

         Pamiętam ostatni dzień Powstania. Padł już i Mokotów i Żoliborz, w naszych rękach zostało tylko Śródmieście. Ogłoszono zawieszenie broni, a na drugi dzień przyszła wiadomość o kapitulacji. Nasza kompania stanęła wieczorem na ostatniej zbiórce. Staliśmy w dwuszeregu w jakiejś salce na Szpitalnej, ja stałem w drugim rzędzie, pod ścianą. Poinformowano nas o warunkach kapitulacji, o tym, że idziemy do niewoli Wehrmachtu i że ani gestapo, ani SS nic do nas nie będzie miało.
         Potem przemówił dowódca kompanii, kapitan "Konrad Niewiadomski". Podziękował nam za wierną służbę, za żołnierski wysiłek, oddał cześć naszym poległym kolegom. Przypomniał też, żeśmy przeżyli razem bardzo ciężki dzień 6 września na Powiślu. Wezwał nas wreszcie, byśmy w niewoli odnosili się do siebie nawzajem w sposób koleżeński i braterski unikając kłótni i sporów.
         Z tego, co mówił, nie wszystko do mnie dochodziło. Ogarnął mnie jakiś podły nastrój. Do głowy przychodziły różne czarne myśli. Nie wiadomo było, co nas czeka w niewoli, czy Niemcy dotrzymają słowa… Zdawało mi się, że wszystko dookoła się wali i kończy. Żal sercem targnął, że tak oto w tragiczny sposób padła nasza święta sprawa, że skończyły się wszystkie nadzieje, którymi żyliśmy przez całą okupację, przez całe pięć lat. Wszystko to, na co czekaliśmy i do czego przez cały ten czas żeśmy się przygotowywali...
         I po co było to wszystko - te trudy, te cierpienia, te ofiary? Czy na cokolwiek to się zdało, skoro teraz znowu mamy oddać się w łapy Niemców? Co będzie z Polską? Co będzie z nami? Czy nie lepiej palnąć sobie w łeb - teraz, póki jeszcze mam broń? Czułem, że wstrząsają mną dreszcze, w oczach zjawiły się łzy. Jakby chcąc sprawdzić, czy mam wciąż jeszcze za pasem swój pistolet, swojego "gnata", sięgnąłem po niego drżącą ręką. W tym momencie poczułem, że na mojej dłoni spoczęła czyjaś dłoń. To stojący obok mnie podchorąży "Daszewski" - Janek Sztummer, mój kolega jeszcze z Konfederacji Narodu. Spojrzał mi w oczy i wyszeptał jedno tylko słowo: "Nie!". Przypuszczał, że może chcę sobie strzelić w łeb, były takie przypadki, że ludzie popełniali samobójstwo. A kiedy kapitan "Konrad" skończył i padł rozkaz "Rozejść się!", podszedłem do "Daszewskiego" i powiedziałem mu też tylko jedno słowo: "Dziękuję".
         Walka skończyła się. Przez wiele miesięcy pobytu w Niemczech i jakiś czas po powrocie do kraju prześladował mnie zapach Powstania. Przypuszczam, że był to po prostu zapach spalenizny i rozgrzanych płonących murów, ale ten zapach był bardzo charakterystyczny.

Janusz Paszyński

opracowanie:Maciej Janaszek-Seydlitz

Janusz Paszyński ur. 07.11.1924 we Włocławku kprl pchor., żołnierz Armii Krajowej ps. "Machnicki" 2 kompania, III Zgrupowanie "Konrad" Grupa Bojowa "Krybar"

Copyright © 2012 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.